Anayasa Mahkemesi Norm Denetimi

Norm; kural,  yasa, anayasaya uygunluk. Bu yasaya uygunluğunun denetlenmesi de norm denetimidir. Başvuru üzerine bu denetimi Anayasa Mahkemesi yapar. Norm denetimi için  “iptal davası” ve “itiraz yolu” olmak üzere iki tür başvuru usulü vardır.

1-Soyut Norm Denetimi (İptal Davası )
    
    1982 Anayasası'nın 150. maddesi uyarınca iptal davası olarak adlandırılan denetim türünde dava açma hakkı sınırlı sayıda organ tarafından kullanılabilir. Bu organlar;  kanunların, cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin, TBMM İçtüzüğünün şekil ve esas bakımından Anayasa’ya aykırılığı iddiasıyla Anayasa Mahkemesi'nde iptal davası açabilir. İptal davası açabilme hakkı  Cumhurbaşkanına, TBMM'de en fazla üyeye sahip iki siyasi parti grubuna ve TBMM üye tamsayısının en az beşte biri tutarındaki üyelere aittir.
-Cumhurbaşkanı iptal davası açabilir. 
-Meclise bakıldığı zaman en büyük üyeye sahip Akp ve Chp iptal davası açabilir.
-Anayasa 150. Maddesinin üye tamsayısının 1/5 gereği yani şimdiki mecliste  120 milletvekili bir araya gelerek iptal davası açabilir.

Ancak, olağanüstü  ve savaş hallerinde çıkarılan Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin şekil ve esas bakımından anayasaya aykırılığı iddiasıyla  Anayasa Mahkemesi'nde dava açılamaz.

Dava   açma süresi  iptali istenen normun resmî gazetede yayımlanmasından başlayarak 60 gündür. Ancak kanunlara ve anayasa değişikliklerine karşı şekil bozukluğuna dayalı iptal davası açma süresi 10 gündür. Şekil bakımından denetleme sadece cumhurbaşkanınca veya TBMM üyelerinin beşte biri tarafından istenebilir. Şekil yönünden iptal için en büyük  2 siyasi partinin başvuru hakkı yok. Sadece cumhurbaşkanı ve meclis üye tam sayısının 1/5 yani 120 milletvekili bir araya gelerek şekil yönünden iptal başvurusu  yapabilir. Anayasa  Mahkemesinde iptal davası açan taraf, iptal nedenlerini  ve ihlal maddelerini  açıkca belirtmelidir. Anayasa Mahkemesi sadece bu taleplere bağlı değildir resen araştırma yapabilir. 2949 sayılı Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanun'un 27. Maddesinde iptal davası açılması halinde uyulması gereken esaslar belirtiliyor. Bu esaslara uyulmadığında  ve bu yöndeki eksiklikler giderilmediğinde dava açılmamış sayılır ve resmi gazetede yayımlanır. 

Yapılan başvuru üzerine Anayasa Mahkemesi  dava dilekçesinin şartları taşıyıp taşımadığı, kayıt tarihinden itibaren 10 içinde inceler. Başvuru dilekçesinde eksiklikler varsa  15  günden az olmamak üzere verilecek süre içinde tamamlanması için  ilgililere tebliğ eder. Birinci fıkrada belirtilen süre içinde eksikliklerin tamamlanmaması hâlinde genel kurulca iptal davasının açılmamış sayılmasına karar verilir. Eğer eksiklikler yoksa ya da  bu eksiklikler giderilmişse  mahkemece işin  esasına geçilmesine karar verir.  

15 Nisan  2020 tarihinde Resmi Gazetede yayımlanan ''Ceza ve  Güvenlik  Tedbirlerinin  İnfazı Hakkında  Kanun ile  Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun'un hakkında meclisteki iki büyük parti  Akp ve Chp'nin iptal davası açma hakları mevcuttur. Neden diğer muhalefet partiler iptal davası açmıyor sorusunun cevabı da bu aslında. İyi parti, Hdp  ya da Mhp'nin  tek başına iptal dava açma hakları yok.

Chp yaptığı açıklamalarda infaz düzenlemesi hakkında kanun için şekil yönünde başvuru yaptığını daha sonra da esas yönünden başvuru yapacaklarını açıklamıştı. Bakıldığı zaman  ''infaz kanununda değişiklik yapılan kanun..'' yapılma aşamasında ve sonrasında çok tartışmalara konu oldu. Tartışmalar hala devam ederken Anayasa Mahkemesi, 06.05.2020 tarihinde  Chp'nin şekil yönünden yaptığı  başvurunun ilk incelemesini yaptıktan sonra herhangi eksiklik tespit etmedi. Dosyayı esas incelemeye değer buldu ve esas incelemeye geçilmesi  kararı verdi. Anayasa mahkemesi  esas incelemeyi yaptıktan sonra ''ret'' ya da ''iptal'' kararı verecektir. 

2-Somut Norm Denetimi (İtiraz Yolu)

Davaya bakan mahkeme (ilk derece mahkemesi, istinaf ya da temyiz mahkemesi) ,  davada uygulanacak kanun ya da cumhurbaşkanı kararnamesinin  anayasaya aykırı bulması ya da taraflardan birinin anayasaya aykırılık iddiasını ciddi ve haklı bulması sonucunda  Anayasa Mahkemesi'ne  itiraz eder ve kanun ya da cumhurbaşkanı kararnamesinin anayasaya uygunluğunu denetlemesini ister. Başvuruyu yapan mahkeme bu sürede  başvuruyu bekletici sebep yaparak  AYM karar sonucu (5 ay ) gelene kadar  davayı bekletir. Somut norm denetiminin amacı  davaya uygulanacak kanunun anayasaya aykırılığını gidermektir. Hak kayıplarının önüne geçilmesi ve hukuka aykırılığın giderilmesi konusunda  en önemli denetim yollarından bir tanesidir. 
                          

Mahkemede uygulanacak  kanun ve cumhurbaşkanlığı kararnameleri   itiraz yolunun konusu olabilir. Şekil yönünden  anayasaya aykırılık  itiraza konu  olamaz. Şekil yönünde ancak  iptal davası  açılabilir.  Anayasa Mahkemesi bu itiraz başvurusu üzerine üzerine ret ya da iptal kararı verir. 2949 sayılı Anayasa Mahkemesi’nin Kuruluşu ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanunun 28. Maddesinde İtiraz yolu sürecini nasıl işleyeceği ayrıntılı bir şekilde belirtiliyor. İtiraz yolu için başvuru süresi yoktur. Hukuka aykırılığın öğrenildiği tarihten itibaren her zaman itiraz yoluna başvurulabilir. 

Somut Norm Denetimiyle Anayasa Mahkemesi'ne Başvurulduğunda ne  olur?

-Anayasa Mahkemesi bu başvuruyu ivedilikle gündemine alıp ön mesele yapmalı  ve 5 ay içinde bu başvurunun kararını vermelidir. 
-Bu süre zarfında karar verilmediği takdirde  başvuru yapan mahkeme davaya mevcut madde ile bakmaya devam edecektir. 
-Anayasa Mahkemesi'nin kararı, esas hakkında karar kesinleşinceye kadar gelirse  mahkeme buna uymak zorundadır.
-Anayasa  Mahkemesi, ihlal  iddiasına konu kanunu ya da cumhurbaşkanı kararnamesini iptal ederse  bu iptal kararı herkes için etki doğuracaktır. 
-AYM, İtiraz başvurusuna  red kararı verirse mevcut kanun uygulanmaya devam edecek. Ayrıca başvurusu yapılan kanunla ilgili 10 yıl boyunca Anayasa'ya  aykırılık ileri sürülmeyecektir.  

Somut norm denetimine baktığımız zaman hukukun işlemesi ve aksaklıkların giderilmesi konusunda  önemli bir  yoldur. Hukuka aykırılığın mahkemece ya da tarafların ihlal iddiasının mahkeme aracılığıyla   hukuka uygun hale getirilmesi talebidir. Kanunların anayasaya uygun hale getirilmesi kanunlara,  hukuka olan güveni  artıracaktır. Çok etkili olabilecek   somut norm denetimi uygulamada yeteri kadar  etkili kullanılmıyor ve başvurular yapılmıyor. Somut norm denetiminin  hukuka aykırılıkları gidermesi ve  etkili olabilmesi için mahkemelerin hukuka aykırılığı tespit ettiği durumda ya da tarafların  hukuka aykırılık iddialarını ciddiye alıp Anayasa Mahkemesi'ne  itiraz yoluyla başvurması gerekir. Her hukuka aykırı durumun hukuka uygun hale getirilmesi başta hukukçular olmak üzere herkesin görevidir. Mahkemelerin bu konuda öncü ve yol açıcı olması gerekmektedir.